Orkuöflun á eyjaklösum – Orkneyjar og Vestmannaeyjar

All lengi hef ég haft nokkrar áhyggjur af stöðu orkumála í Eyjum. Fiskvinnslur og útgerðir sem skapað hafa velferðina í Vestmannaeyjum þurfa mikla orku og mun orkuþörf samfélagsins aðeins vaxa á næstunni vegna kröftugrar uppbyggingar fyrirtækisins Laxey á landeldi á laxi. Í ofanálag eru Vestmannaeyjar á köldu svæði og húshitunarkostnaður ræðst af raforkuverði á markaði og himinháum flutningsgjöldum. Þrátt fyrir metnaðarfullar úrlausnir í þeim málum eins og með uppbyggingu varmadælustöðvar HS Veitna hefur ekki tekist að ná niður kostnaði íbúa.

Úrbóta er þörf

Raforkuinnviðir eru veikir og ekki batnaði það í ársbyrjun 2023 þegar upp kom alvarlegur galli í VM3 rafstrengnum sem síðast var lagður til Vestmannaeyja. Síðan þá hefur ekki verið þorandi að afhenda nema hluta af þeirri orku sem strengurinn á að geta borið og það á aðeins helmings afköstum. Til þess að bæta upp fyrir það hefur þurft að notast við olíu í mun meira mæli.

Starfshópur sem hreyfði við

Á vormánuðum 2023 var ég svo skipaður af Guðlaugi Þór Þórðarsyni, þáverandi Umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra í starfshóp, ásamt Írisi Róbertsdóttur bæjarstjóra í Vestmannaeyjum og Árna Sigfússyni fyrrum bæjarstjóra í Reykjanesbæ sem jafnframt var formaður hópsins. Hlutverk hópsins var að skoða hvernig mætti efla samfélagið í Vestmannaeyjum hvað varðaði málaflokka ráðuneytisins. Niðurstaða hópsins, sem Landsnet studdi og hefur þegar hafið vinnu við, var að nauðsynlegt væri að leggja tvo nýja strengi, VM4 og VM5 til Vestmannaeyja sem borið gætu núverandi orkuþörf og þá framtíðarorkuþörf sem er í kortunum, allt að 100 MW. Lagning þessara strengja er nú áætluð í sumar.

Áhugamál í nokkurn tíma

Í árslok 2021 skrifaði ég grein þar sem ég reifaði mögulegar úrlausnir í orkumálum í Vestmannaeyjum og í þeirri samantekt voru Orkneyjar norður af Skotlandi fyrirferðamiklar. Orkneyingar framleiða 130% orkuþörf sína og selja umframorkuna inn á kerfið í Skotlandi. Það rímaði því vel við vinnu mína í fyrrnefndum starfshópi að bera saman Vestmannaeyjar og Orkneyjar, eyjar sem eiga ekki aðeins það sameiginlegt að vera staðsettar í Norður-Atlantshafi og búa yfir líkri samsetningu íbúa og menningu heldur þurfa að kljást við álíka áskoranir í orkumálum.

Fyrirmynd margra í orkumálum

Orkneyingar eru frumkvöðar í vindorku en árið 1951 var fyrsta vindmyllan tengd sem framleiddi rafmagn inn á kerfið og meira og minna síðan þá hafa eyjarnar verið miðstöð tilraun í grænni orkuframleiðslu. Bæði breska ríkið og Evrópusambandið styðja við hina ýmsu tilraunastarfsemi í geiranum. Þar fer vindorkan fremst í flokki en virk vinna í þróun búnaðar sem unnið getur græna orku úr sjó er í sífelldri þróun. Einnig hafa Orkneyingar verið öflugir í að kanna leiðir til geymslu á orku, bæði með rafhlöðum og vetni. Þarna er því að finna gríðarlega verðmæt tengsl inn í orkugeirann fyrir eyjasamfélag eins og Vestmannaeyjar. Ég ákvað því að skella mér í heimsókn til Orkneyja og kynna mér orkumál á svæðinu.

Stuðningur við framþróun 

Ég fann fyrir miklum stuðningi frá Vestmannaeyjabæ, stórnotendum raforku í Vestmannaeyjum, ráðuneytinu og umhverfis- og orkustofnun. Ég fékk til liðs við mig til ferðarinnar Gest Pétursson forstjóra Umhverfis- og orkustofnunnar, Sigurð Inga Friðleifsson sviðstjóra hjá Umhverfis- og orkustofnun sem kom sem fulltrúi ráðherra, Willum Andersen tæknilegan rekstrarstjóra VSV, Eyþór Harðarson útgerðarstjóra Ísfélagsins og fulltrúa úr bæjarráði Vestmannaeyjabæjar og Gunnlaug Erlendsson framkvæmdastjóra GELP Diving.

Hópurinn átti marga innihaldsríka fundi í ferðinni, m.a. með yfirvöldum á eyjunum sem horfa þessa daganna til gríðarmikillar uppbyggingar í vindorku sem og með The European Marine Energy Center (EMEC) sem heldur utan um helstu tilraunir er varða virkjun sjávarfallanna. Einnig hitti hópurinn mikilvæga þjónustu- og hagsmunaaðila í uppbyggingu grænna orkuinnviða eins og t.d. Leask Marine sem þjónustar við uppsetningu og viðhald orkuinnviða á sjó sem og hafnaryfirvöld á Orkneyjum sem eru að vinna að gríðarmikilli uppbyggingu innviða sem til þarf til að hefja frekari uppbyggingu í vindorkuverum á sjó.

Hin fjarlæga framtíð

Rannsóknir á virkjun sjávarfallanna eru ekki komnar nægileg langt til þess að búnaður sé nægilega samkeppnishæfur, óháð því hvort litið sé til afls, framleiðslukostnaðar eða viðhalds. Telja menn á Orkneyjum að það muni taka einhver ár í viðbót að ná álíka samkeppnisstöðu og aðrar grænar leiðir svo sem vatnsafl, vindur og jarðhiti eru í um þessar mundir. Vöxturinn í vindorkunni hefur þó verið gríðar hraður á undanförnum árum og ljóst er að með tilkomu gervigreinar er óhætt að reikna með því að veldisvöxtur geti orðið álíka mikill í virkjun sjávarfallanna ef fjárfestar hafa trú á verkefninu. Geymslu aðferðir á raforku hafa einnig verið rannsakaðar og prófaðar út í ystu æsar á Orkneyjum, t.a.m. með því að breyta umframorku í vetni sem og að geyma orku á rafhlöðubönkum sem geta geymt allt að nokkrum megavöttum. Allt þetta er enn í þróun en enn ekki orðið samkeppnishæft.

Núið og það sem er rétt innan seilingar 

Virkjun vindorku á sjó og landi í Orkneyjum hefur náð sterkri fótfestu og er sannarlega lausn sem er komin til að vera. Nú stefna yfirvöld á eyjunum á enn frekari uppbyggingu á landi með uppbyggingu þriggja 28MW garða, sem nýtast eiga samfélaginu sérstaklega til að ná niður orkuverði og auka samkeppnishæfni eyjanna á sviði atvinnulífs og verðmætasköpunar. Til viðbótar við það er skoska ríkið með verkefni á takteinunum þar sem setja á upp nokkra stærri garða, sem ætlað er að afla orku sem talin er í gígavöttum. Einn þeirra verður í nágrenni Orkneyja og Hjaltlandseyja en munu þó í þannig fjarlægð að þeir munu ekki sjást nema við hin bestu veðurskilyrði. Þar er mikið verkefni á ferð þar sem myllurnar ná allt að 300 metra hæð fyrir ofan sjávarmál.

Til mikils að vinna

Þar sem orka er ekki nægileg, eftirspurn eftir henni ræðst af hvað veiðist á vertíðum og orkuöryggið takmarkað er eðlilegt að samfélagið horfi til annarra lausna. Þá er gott að eiga þá að sem búa að reynslu og þekkingu líkt og Orkneyingar gera. Ég lít svo á að þessi ferð sé upphafið að samtali um úrlausnir og tel ég hana gott dæmi um að ef maður vill að hlutirnir lagist er betra að leita sjálfur lausna en að bíða eftir að aðrir geri það.

Höfundur er bæjarfulltrúi Sjálfstæðisflokksins í Vestmannaeyjum og varaþingmaður flokksins í Suðurkjördæmi